حق فراموش شدن و هر آن چه باید درمورد آن بدانیم
حق فراموش شدن در رسانه (Right to be forgotten) در حوزه مباحث حریم خصوصی مطرح می‌شود. با گسترش ابزارهای قدرتمند جستجو در محتوای وب، می‌توان گفت محتوا تولید می‌شود و برای همیشه در وب باقی خواهد ماند. چالش‌های حقوقی بر سر حق کاربران برای حذف محتوایی که در وب درباره آن‌ها منتشر شده، همواره جنجالی بوده است. در مواردی دادگاه‌ها بر حق کاربران مبنی بر لزوم حذف محتوا درباره آن‌ها صحه گذاشته‌اند.
حق فراموش شدن و هر آن چه باید درمورد آن بدانیم
مفهوم و تعریف حق بر فراموش شدن
تا پیش از ارائه طرح پیشنهادی کمیسیون اروپا تحت عنوان «نویس مقرره عمومی حفاظت از داده‌ها» در ژانویه 2012،عنوان حق بر فراموش شدن در متن هیچ سند قانونی ملی، منطقه ای یا بین المللی مورد اشاره قرار نگرفته بود. اما باید دقت داشت که از اواخر دهه نود میلادی وجود نیازهای اجتماعی، زمینه توجه دکترین به حق بر فراموش شدن و طرح صریح آن را فراهم آورد و این اتفاق خود پیش درآمد شناسایی مستقل این حق در سندی قانونی به شمار می‌رود. در راستای تبیین مفهوم حق بر فراموش شد ن، تعاریف گوناگونی توسط اندیشمندان حوزه حقوق بشر و اینترنت ارائه شده است. برخی از تعاریف ارائه شده از این حق به شرح ذیل است: حق افراد و سازمان‌ها بر کنترل و تعیین اینکه چه زمانی، چگونه و تا چه حدی اطلاعات مربوط به آن‌ها در اختیار دیگران قرار گیرد و یا به آ نها 1 مخابره شود. حق فرد نسبت به اینکه از هرگونه استفاده از اطلاعات مربوط به خود که می‌تواند آثار نامطلوب و مضری برای وی در پی داشت، در امان قرار بگیرد، حق کاربران فضای مجازی نسبت به کنترل و احتمالاً پاک کردن اطلاعات و داده‌هایی که از خود در اینترنت به جای گذاشته‌اند، حق اشخاص نسبت به مداخله در اطلاعات دیجیتال مربوط به خود که توسط کنترل کنندگان داده‌ها ذخیره شده‌اند، حق اشخاص و سازمان‌ها نسبت به درخواست پاک شدن اطلاعات مربوط به آن‌ها، وقتی که آن اطلاعات دیگر برای مقصودی که جمع‌آوری شده‌اند لازم نشودو نهایتا حق اشخاص نسبت به درخواست اینکه اطلاعات خاص مربوط به آن‌ها پاک شوند تا اشخاص ثالث دیگر قادر به شناسایی و ردیابی آن‌ها در فضای مجازی نشود. ویژگی مشترک همه تعاریف ارائه شده از حق بر فراموش شدن این است که مطابق همه آن‌ها شخص حق دارد با تمهید اقداماتی پیش‌گیرانه اطلاعات مربوط به خود را که در فضای مجازی منتشر شده‌اند، اصلاح و حذف کند.
مبانی حق فراموش شدن
به طور کلی می‌توان گفت که مهم‌ترین مبنای حقوقی حق فراموش شدن، حمایت از حق حریم خصوصی است. حریم خصوصی که از آن به «عنوان حق برخورداری از یک چارچوب محافظت شده امن و خالی از اغیار که در این چارچوب، فرد از یک نوع خودمختاری شخصی برخوردار شود» یاد می‌شود، مفهومی سیال است که امروزه زمینه‌های گوناگونی از جمله آزادی وجدان و اندیشه، کنترل بر جسم، خلوت و تنهایی، حمایت از حیثیت و اعتبار خود و حمایت در برابر تفتیش‌ها و تجسس‌ها را در برمی‌گیرد و از این رو می‌توان دامنه شمول آن را به حفاظت از داده‌های شخصی افراد در دنیای دیجیتال و به ویژه فضای اینترنت گسترش داد. مسئله حریم خصوصی در اینترنت و صیانت از آن در این محیط در سال‌های اخیر به یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات حوزه فناوری اطلاعات تبدیل شده و توجه گسترده‌ای را به سمت خود جلب کرده است. تا پیش از عصر فناوری و وقوع انقلاب در عرصه فناوری اطلاعات، اعمالی هم‌چون ورود غیرمجاز به مسکن افراد، بازرسی غیرقانونی نامه‌ها و ضبط مکالمات تلفنی، مصادیق بارزی از نقض حریم خصوصی به شمار می‌رفتند، اما با ورود بشر به عصر انفورماتیک، به تدریج مسائل و مشکلات جدیدی در ارتباط با حریم خصوصی اشخاص مطرح شد. با توجه به اینکه امروزه ذخیره اطلاعات و قرار دادن آن‌ها در دسترس عموم به مراتب ساده‌تر و ارزان‌تر از هر زمان دیگری صورت می‌گیرد، تأکید اندیشمندان و فعالان حوزه حقوق بشر و اینترنت نیز سازمان‌های مرتبط بر اهمیت و ضرورت حمایت از حریم خصوصی کاربران در اینترنت رو به فزونی است. اینترنت چالش‌های جدیدی را در ارتباط با حمایت از حریم خصوصی مطرح کرده است؛ از یک سو اینترنت زمینه را برای جمع‌آوری و ذخیره نامحدود اطلاعات شخصی فراهم می‌آورد و از این طریق تا زمانی نامعلوم اطلاعات مربوط به حوزه خصوصی افراد را در دسترس قرار می‌دهد، از سوی دیگر امکان مکان‌یابی کاربران با استفاده از شماره سریال‌های منحصر به فرد دستگاه‌هایی که برای اتصال به اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرند، چالشی مهم برای حریم خصوصی کاربران به وجود آورده است. اینترنت هم‌چنین فرصت‌های جدیدی برای استفاده تجاری از داده‌ها را فراهم می‌آورد. مطابق مدل تجاری بسیاری از شرکت‌های فعال در حوزه اینترنت که خدمات رایگان به کاربران ارائه می‌دهند، داده‌های اشخاص و نیز عملکرد آن‌ها در اینترنت برای استفاده در مقاصد تجاری رصد و ارزیابی می‌شود که این کار می‌تواند تهدیدهایی برای حریم خصوصی کاربران در پی داشته. با این اوصاف می‌توان گفت که بسط و گسترش این فناوری زمینه را برای افزایش امکان نفوذ هرچه بیش‌تر به حریم خصوصی اطلاعات افراد، فراهم آورده است. باقی ماندن ردپای افراد در فضای اینترنت که ناشی از عملکرد آن‌ها در فضای مجازی از جمله جستجو و بازدید از سایت‌ها، به اشتراک گذاشتن فایل‌ها، خریدهای اینترنتی و نیز گفتار و اظهارنظرها است، موجب می‌شود که افراد در هر زمان نگاه‌هایی را ناظر بر رفتار و گفتار خود احساس کنند. در چنین وضعیتی فرد بی‌وقفه نگران پیامدها و بازخوردهای عملکرد خود در این فضای بی‌انتها خواهد بود و از این رو چنان‌که گویی در ساختار «سراسربین» گرفتار شود، همواره از ناظرانی نامرئی که از حضور یا عدم حضور آن‌ها بی‌اطلاع است، در هراس قرار خواهد داشت. زمانی که فرد در دنیای مجازی خود را در چنین ساختاری احساس کند، دیگر سخن گفتن از حریم خصوصی امری دشوار خواهد بود. فردی که هر لحظه نظارت ناظرانی ناشناس را بر رفتار و عملکرد خود احساس کند، به سهولت در ورطه خودسانسوری گرفتار می‌شود و بدین سان نه تنها حریم خصوصی، بلکه آزادی بیان و عمل وی نیز به طور جدی به خطر می‌افتد.
به عبارت دیگر آینده و آنچه به خاطر سپرده می‌شود، تأثیری فلج‌کننده بر عملکرد امروز فرد باقی می‌گذارد. اگر فرد مدام با این نگرانی دست به گریبان شود که اطلاعات مربوط به وی مرتبا توسط کنترل‌کنندگان پردازش می‌شود و برای زمانی بیش از آنچه که وی مایل است در معرض دید همگان باقی می‌مانند، از رفتار آزادانه در فضای مجازی بازداشته می‌شود و از بیان و به اشتراک گذاشتن دیدگاه‌های خود و هر آنچه تصویری از خود واقعی وی را نمایش می‌دهد، در محیط اینترنت خودداری می‌کند. وقتی دادگاهی بر حق فراموش شدن در رسانه حکم می‌دهد، همه پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های اینترنتی و موتورهای جستجو مانند گوگل ملزم هستند.
حق فراموش شدن در رسانه در اتحادیه اروپا
بررسی حق فراموش شدن در اتحادیه اروپا موضوع چندین دادگاه جنجالی بوده است. در دادگاه عالی اتحادیه اروپا قانونی را به بررسی گذاشته که طبق آن، کاربران اینترنت «حق فراموش‌شدن در رسانه» دارند. این حکم به سابقه صدور حکم دادگاه اروپایی درباره دعوای حقوقی شهروندی اسپانیایی بازمی‌گردد. نام این شهروند در مقاله‌ای مطبوعاتی از ۱۵ سال پیش، در رابطه با یک مزایده‌ای به میان آمده بود. این شهروند با مراجعه به دادگاه تلاش کرده بود از راه قانونی گوگل را وادار کند که مطلب مربوط به وی را به‌عنوان نتیجه جستجوی نامش در اینترنت، نشان ندهد. دیوان دادگستری اتحادیه اروپا به این خواسته حق داده است. گوگل در پاسخ به حکم دادگاه عالی اروپا خدمتی تازه راه‌اندازی کرده‌است که به شهروندان محدوده اروپا اجازه می‌دهد درخواست حذف اطلاعات شخصی خود از این موتور جستجوی وب را مطرح کنند.
در ایران نیز در حال بررسی حق فراموش شدن در پروژه‌ی “حق فراموش شدن” هستیم.